Islam – „Poddanie się woli Boga”

Słowo „islam” oznacza dobrowolne poddanie się woli Boga. 
Jest to najmłodsza ze współczesnych religii światowych i jedyna, która historycznie powstała po chrześcijaństwie (oprócz manicheizmu, który zanikł w X-XIII w.). 

Przed narodzinami islamu organizacja społeczna Arabów opierała się na zasadach ustroju rodowo-plemiennego. Władza nad poszczególnymi plemionami spoczywała w rękach szajchów (szlachetnych), cieszących się szacunkiem grup. Arabowie wskazywali na dwóch swoich przodków: Kahtana (związanego z plemieniem ­Arabów północnych) i Ismaila (swe pochodzenie łączą z nim Arabowie południowi). Po pojawieniu się islamu w VI wieku pośród koczowników górzystego ­Hidżazu, ze zjednoczonych plemion beduińskich poczęło wyłaniać się państwo, które w chwili śmierci Muhammada (w 632 r.) obejmowało już rozległe tereny Półwyspu Arabskiego.

Założyciel islamu – Muhammad Ibn Abd Allah (Mahomet), urodził się około 570 roku po Chrystusie w Mekce, na Półwyspie Arabskim (obecnie Arabia Saudyjska). Gdy miał 6 lat, zmarła jego matka, dlatego wychowywał się u dziadka, a po jego śmierci u wuja (Abu Talib) ze strony matki. Muhammad został, podobnie jak jego wuj, kupcem i przyjął pracę u pewnej bogatej wdowy imieniem Chadidża (Hadiga), którą później pojął za żonę.

Mahomet – początki działalności

Z biegiem lat Muhammad zwracał się coraz bardziej ku sprawom religijnym i miewał wizje, z których zwierzał się swojej żonie. Tradycja przekazuje, że chętnie przebywał w samotności, w jaskini koło Mekki, gdzie doznał objawień Archanioła Gabriela, przekazującego słowo Boże zawarte później w Koranie.

Żona umacniała go w przekonaniu, że został wybrany przez Boga na proroka, tak iż w końcu odważył się, w wieku 40 lat, wystąpić publicznie i ujawnić to, co mu zostało „dane z góry”. Objawienie to podkreślało przede wszystkim dobroć i moc Boga oraz wzywało człowieka do wdzięczności, wspaniałomyślności i bogobojności, a także do powrotu do Boga.

Niewielu było tych, którzy początkowo przyjmowali orędzie Muhammada. Mieszkańcy Mekki z jednej strony odrzucali żądania etyczne głoszone przez proroka, z drugiej obawiali się utraty wpływów i znaczenia Mekki jako centrum pątniczego i gospodarczego, gdyby zaniechano pogańskich praktyk religijnych. Mekka bowiem była ważnym ośrodkiem handlowym i pątniczym, w którym oddawano cześć wielu bóstwom.

Orędzie Muhammada podcinało ­również tradycyjne więzi lojalności plemiennej. Następstwem oporu był bojkot (616-619) klanu Muhammada, ­Haszymidów, przez innych kupców Mekki. Wkrótce po zakończeniu tego bojkotu zmarła wierna żona Muhammada Chadidża oraz jego wuj Abu Tabil.

Abu Lahab, nowy przywódca klanu, był wrogi Muhammadowi. W związku z tą atmosferą Muhammad wielokrotnie pertraktował z przedstawicielami miasta Jatrib (późniejszej Medyny) o możliwościach emigracji. Dnia 24 września 622 roku Muhammad i jego zwolennicy dotarli do oazy medyńskiej. Tak doszło do opuszczenia Mekki (arab. hidżra). Rozpoczęła się nowa era, a wraz z nią nowa rachuba czasu. Nowa era ­islamska zaczyna się od pierwszego dnia staroarabskiego roku, w którym doszło do hidżry, to znaczy od piątku 16 lipca 622 roku.

Po śmierci Chadidży Muhammad poślubił jednocześnie kilka kobiet, z którymi miał kilkoro dzieci. Wydaje się jednak, że jego synowie zmarli jeszcze jako dzieci. Spośród córek najbardziej znana jest Fatima, żona czwartego kalifa – Alego (zm. 661 r.).

Konstytucja medyńska

Podstawą współżycia plemion Medyny z przybyszami z Mekki była umowa, znana jako Konstytucja medyńska, która określiła prawa i obowiązki Muhammada oraz mieszkańców Medyny. Wspólną dla wszystkich płaszczyzną było wyznawanie islamu, co też było w przyszłości warunkiem możliwości przystąpienia do związku innych klanów. Dodatkowa umowa dotyczyła ochrony plemion żydowskich, którym zostało przyznane prawo do egzystencji w obrębie społeczności muzułmańskiej (umma).

Początkowo Muhammad był w Medynie jedynie przywódcą klanu uchodźców z Mekki, a w sprawach spornych – doradcą i rozjemcą dla wszystkich. Jego pozycję umocniły sukcesy polityczne i militarne, które szybko doprowadziły do przekształcenia Medyny (państwa-miasta) w państwo muzułmańskie, obejmujące od 630 roku również Mekkę. Mieszkańców Mekki udało mu się pozyskać dzięki temu, że obok koniecznego okazania siły, zdobył się także na łagodność – największą dotychczasową świętość miasta, Kabę, uznał za cel obowiązkowych pielgrzymek również w głoszonej przez siebie religii. W chwili swej śmierci, 8 czerwca 632 roku, Muhammad był niekwestionowanym przywódcą całego państwa.

Postanowienia z okresu medyńskiego dotyczyły także: uściślenia praw związanych z dotychczasowym systemem bezpieczeństwa, który opierał się na zemście (np. Koran 2,178n); zniesienia wszelkiej poliandrii, a uznania poliginii w przypadku zbyt małej, w stosunku do ilości kobiet liczby mężczyzn w danej społeczności; uszczegółowienia przepisów dotyczących podziału między krewnymi majątku osoby zmarłej (Koran 4,11n) oraz ustalenia obowiązku daniny (podatku) na biednych (zaka).

Pod względem religijno-historycznym okres bezpośrednio poprzedzający wystąpienie Muhammada określa się jako czas przełomu. Rozpowszechniony wówczas politeizm zaczynał się chwiać, niewątpliwie także pod wpływem osiedlonych na tych terenach Żydów i chrześcijan. Orędzie o jedynym Bogu zostało połączone w Koranie z wezwaniem do czynienia dobra nakazanego przez Boga, albowiem w Dniu Sądu każdy, kto uczynił dobra na ciężar pyłku, zobaczy je, i każdy, kto uczynił zła na ciężar pyłku, zobaczy je (Koran 99,7n.). Tym samym ogólnie obowiązująca etyka zastępowała dotąd przestrzeganą moralność klanową, dla której sprawa klanu zawsze była słuszna i musiała być popierana, niezależnie do tego, czego w poszczególnych przypadkach powinno się faktycznie wymagać.

Pierwsi kalifowie

Po śmierci Mahometa, który nie wyznaczył swego następcy, zastosowano obyczaj wyboru przywódcy przez starszyznę plemienną. Przysługiwał mu tytuł kalifa – arab. chalifa („następca”) – następcy Mahometa, świeckiego i ­ ­religijnego przywódcy społeczności muzułmańskiej lub władcy państwa muzułmańskiego – kalifatu.

Czterej pierwsi kalifowie obieralni, zwani kalifami sprawiedliwymi (prawowiernymi), uważali siebie za następców Mahometa. Byli to: Abu Bakr (632-634), Umar I (634-644), Usman (644-656) i Ali Ibn Abi Talib (656-661). Przyjęto zasadę wybierania kalifów spośród plemienia Mahometa – Kurajszytów. Kalifowie z kurajszyckich rodów Umajjadów (661-750) i Abbasydów (750-1258) faktycznie dziedziczyli władzę, uważając się za zastępców Allacha (chalifat Allah) na ziemi.

Szyici jeszcze w okresie dynastii Umajjadów podważali autorytet kalifów, przeciwstawiając im władzę imama jako duchowego pośrednika między Bogiem a człowiekiem. Sunnici zaś uznawali świeckie i religijne zwierzchnictwo kalifa, który sprawował funkcję imama oraz głównodowodzącego armią, ale nie posiadał danej Mahometowi mocy tworzenia praw ani ich ogłaszania, gdyż po ­Proroku dziedziczył jedynie władzę wykonawczą i sądowniczą.

Wierna kalifowi większość muzułmanów – sunnici, dziś około 90% wszystkich muzułmanów na świecie – nie stanowiła bynajmniej monolitycznego bloku. Na przełomie VIII i IX wieku ukształtowały się różne tradycje interpretacyjne, zwłaszcza w kwestiach prawnych, które doprowadziły do powstania rozmaitych szkół prawniczych (hanbalickiej, hanafickiej, malikickiej, szafickiej).

Za czasów kalifów sprawiedliwych (632-661) stolicą kalifatu była Mekka, w okresie kalifatu Umajjadów (661-750) – Damaszek, a Abbasydów (750-1258) – Bagdad. Na skutek wewnętrznych sporów doszło do rozbicia politycznego w kalifacie (powstały: kordobański kalifat Umajjadów na Półwyspie Iberyjskim i kalifat Fatymidów w Egipcie). Tureccy sułtani z dynastii Osmanów przyjęli tytuł kalifa po podboju Egiptu (1517).

Instytucja kalifa została oficjalnie zniesiona 3 marca 1924 roku po powstaniu Republiki Tureckiej. Chociaż kalif przewodniczył społeczności (umma), zakres jego władzy z upływem czasu malał. Władzę polityczną musiał niebawem podzielić z niektórymi władcami lokalnymi, za Osmanów zaś (1290-1918) przypadła ona całkowicie sułtanowi, tak że kalifowi pozostała tylko kierownicza funkcja religijna. Ale i w zakresie religijnym nie był on w stanie zyskać uznania dla swojej ogólnie prawomocnej pozycji przewodniej.

Ekspansja islamu

Szybko rozszerzająca się wspólnota na Półwyspie Arabskim objęła po śmierci Muhammada obszary niearabskie: w latach 639-642 został podbity Egipt, w 640-642 – Persja, w 670 roku dokonano podboju Afryki Północno-Zachodniej, a w 711 roku Arabowie dotarli do Hiszpanii; ich wtargnięcie do Francji zostało ­powstrzymane w 732 roku pod Tours i Poitiers (Karol Młot).

Również na Wschodzie za panowania Umajjadów, a w jeszcze większym stopniu pod władzą dynastii abbasydzkiej (749-1258), państwo islamskie rozrastało się i sięgało aż do Indii. W przybliżeniu można powiedzieć, iż przez pierwsze 700 lat islamskiej rachuby czasu utwierdzało się panowanie islamu w tak zwanych krajach rdzennych (Afryka Północna, Egipt, Bliski Wschód, częściowo Turcja, Irak i Iran), a przez następne 700 lat – rozszerzała się jego władza na inne kraje Azji i Afryki (np. Indie, Indonezja, Czarna Afryka).

W okresie kalifatu Abbasydów (750-1258), gdy następował dalszy rozwój państwa islamskiego, dokonał się także rozpad jedności ideowej islamu na sunnitów (bronili jedności państwa arabskiego w oparciu o zasady islamu ortodoksyjnego) i szyitów – stronników Alego, zięcia Mahometa, męża jego córki Fatimy (którzy inspirowani tęsknotami narodowościowymi chcieli rozbić tę jedność). Oprócz szyitów i sunnitów należy wymienić jeszcze grupę charydżytów, która wyłamała się ze wspólnoty (umma), ponieważ według niej kalifem mógł zostawać lub być tylko ten, kogo uzdalniają do tego odpowiednie przymioty moralne i religijne, nawet gdyby był czarnym niewolnikiem.

Po upadku Abbasydów, do czego przyczyniła się także nawała Mongołów, do wieku XVI przetrwało na arabskim wschodzie państwo Mameluków, a na zachodzie małe królestwo Granady w Hiszpanii. Zaborczy Mongołowie osiedli w Iranie, zakładając państwowość muzułmańską, kierowaną przez dynastię Ilchanidów (1227-1336) i Timurydów (1387-1502). Odrębnymi drogami rozwijała się historia islamu w państwie Turków Osmańskich (ok. 1300-1924), w Indiach, a także powstanie suwerennego Afganistanu (1747).

Klęska Wielkiej Porty Otomańskiej w 1683 roku położyła kres ekspansji ­islamu i marzeń o arabskim panowaniu nad światem. Wiek XIX i początek XX znaczony był walkami głównej wówczas ostoi islamu – Turcji, z ruchami narodowowyzwoleńczymi, które doprowadziły do powstania szeregu niezależnych państw. Apostołem ­panislamizmu stał się w końcu XIX wieku Dżamal ad-Din al-Afghani. Zgodnie z jego postulatami do dzisiaj trwają wysiłki muzułmanów nad przywróceniem harmonii między konserwatywnym islamem a nowoczesną współczesnością.

Muzułmańscy myśliciele i mistycy

Panowanie muzułmanów w tak zwanych krajach rdzennych nie oznaczało z początku islamizacji tych obszarów. Dopiero znacznie później postępującej z wolna arabizacji zaczęła towarzyszyć islamizacja, dostrzegalna jeszcze dziś.

Jednocześnie spotkanie z kulturą chrześcijańską w Egipcie i Syrii oraz z manichejskim dziedzictwem ideowym w Iraku/Iranie doprowadziło do owocnego kontaktu z filozofią grecką i systematyczną myślą teologiczną, obcą pierwotnemu islamowi. Myśliciele muzułmańscy podjęli wyzwanie rzucone im przez filozofię i teologię, i w polemice z nimi doszli do największych osiągnięć kulturowych w dziedzinie teologii, filozofii, nauki i sztuki, które z kolei stały się wyzwaniem dla chrześcijańskiego Zachodu. Liczne nawiązania do myśli pozaislamskiej można znaleźć w dziełach mistyków islamskich (sufi).

Najwyższy rozkwit kultury arabskiej kończy się w XII wieku. W zakresie twórczości literackiej aktywne stają się później inne obszary językowe świata islamskiego (perski, turecki, urdu itd.).

Mówiąc o upadku kultury arabskiej, często wskazuje się na przyczyny zewnętrzne, przede wszystkim najazdy i wojny, głównie wyprawy krzyżowe oraz najazdy Mongołów w XIII wieku. Polityczna samoświadomość muzułmanów nie załamała się jednak nawet po tym okresie, o czym świadczy zdobycie Konstantynopola w 1453 roku przez Osmana Mehmeta II oraz liczne wypady oddziałów tureckich na Bałkany i do Europy Zachodniej.

Dopiero rozwój techniki nowożytnej i polityka kolonialna Anglii i Francji (koniec XVIII w. i w XIX w.) spraw iły, że muzułmanie świata islamu doznali w następstwie licznych klęsk poczucia kulturowej, naukowo-technicznej i politycznej niższości, które – jak się wydaje – dopiero w drugiej połowie XX wieku zostało zastąpione przez nową samoświadomość.

Z tym kontekstem należy też wiązać optymizm muzułmanów co do przyszłości islamu. Wyraża się on w licznych wielonakładowych pismach arabskich i perskich w latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych XX wieku. Odnotowuje się w nich z jednej strony coraz większą liczbę nawróceń na islam w Czarnej Afryce, a z drugiej strony upadek tradycyjnej religijności w Europie, w czym autorzy upatrują dla islamu szansę zajęcia dotychczasowej pozycji chrześcijaństwa.

Nacjonalizm, socjalizm, komunizm

W świecie muzułmańskim islam uważany jest za podstawę organizacyjną państwa. Poszczególne instytucje państwowe podporządkowane są Bogu, który jest najwyższym władcą. Armia, skarb państwa należą do Allacha. Kalif – cień Proroka, jest namiestnikiem Boga na ziemi. Podział spraw religijnych i państwowych jest wyraźny w Turcji, Indonezji, Pakistanie, Afganistanie i Mauretanii.

Islam stał się podstawą bardzo różnych programów i ustrojów politycznych. Prezydent Egiptu Gamal Abdel Naser (1918-1971) twierdził, że islam nie kłóci się z socjalizmem. Zgodność socjalizmu z islamem podkreślała iracka konstytucja z 1964 roku.

Pośród państw muzułmańskich są monarchie (Arabia Saudyjska, Kuwejt, Maroko, Jordania, Iran, Katar), republiki (Irak, Indonezja, Jemen, Pakistan) i państwa odwołujące się do koncepcji socjalizmu arabskiego (Egipt, Algieria, Sudan, Libia). We wszystkich tych krajach bardzo silny jest tak zwany nacjonalizm arabski, czyli poczucie silnej więzi religijnej, dominującej nad poczuciem wspólnoty państwowej.

Do koncepcji tak zwanego socjalizmu arabskiego albo socjalizmu muzułmańskiego odwoływał się Egipt czasów Nasera i Libia. Twórcą najbardziej spójnej teorii socjalizmu arabskiego był Mustafa as-Sibai, profesor prawa i teologii na uniwersytecie w Damaszku. Podkreślał on konieczność troski państwa o wspólne interesy obywateli, przyznał jednostce prawo do ochrony życia i zdrowia, do wolności, nauki, pracy i umiarkowanej własności prywatnej, ograniczonej przez państwo na drodze nacjonalizacji. Naser wiązał ideę socjalizmu arabskiego i islamu z hasłem panarabizmu.

Najsilniejsze wpływy w latach międzywojennych partia komunistyczna posiadała w Turcji, która była nadzieją na rozszerzanie się na cały świat ­rewolucji bolszewickiej. W późniejszym okresie komuniści zachowali silne wpływy w zdecydowanej większości państw arabskich. Często ukrywają się oni w partiach o różnych nazwach, np. w Partii Socjalistycznej Awangardy (PAGS) w Algierii czy w Partii Postępu i Socjalizmu (PPS) w Maroku.

Innym państwem (poza Egiptem) pretendującym do odegrania roli ośrodka skupiającego świat muzułmański jest Turcja. Świat turecki jest olbrzymi, bo oprócz Turcji wchodzą w jego skład dawne republiki ZSRR, obecnie odrębne państwa: Azerbejdżan, Kazachstan, Uzbekistan i Turkmenia. Ponadto językiem tureckim mówi się jeszcze na Syberii i w chińskim Sinkiangu. Współczesny świat języka tureckiego to przeszło 100 milionów ludzi.

W Turcji ma obecnie miejsce zjawisko szeroko zakrojonego odrodzenia islamu. Od roku 1949 nauczanie muzułmańskie wróciło do szkół podstawowych i średnich, a od 1983 stało się obowiązkowe, nawet dla dzieci żydowskich i chrześcijańskich.

Terroryści z OWP

We współczesnym świecie muzułmańskim zasadniczy podział to nadal sunnici i szyici. Największym ośrodkiem naukowym sunnitów jest Uniwersytet al-Azhar w Kairze, siedziba ortodoksyjnej tradycji islamu. Głoszą oni milenaryzm, kult męczenników, cierpienia, purytanizm i przywiązanie do gwałtu, który stał się źródłem ­zaburzeń w świecie muzułmańskim. Szyici przetrwali głównie w Syrii, Iraku, Iranie i Libanie.

Szyici palestyńscy, którzy osiedlili się w Libanie w 1949 roku (300 tys.), a następnie w 1967 (po usunięciu ich siłą z Jordanii przez Husajna w latach 1970-1971), stworzyli wewnątrz kraju enklawy rządzone przez terrorystów z Organizacji Wyzwolenia Palestyny (OWP). W latach 1975-1976 w wyniku toczącej się wojny domowej między szyitami z OWP, wspieranymi przez interweniującą Syrię (rządzoną przez alawitów pragnących przejąć od Egiptu przywództwo świata arabskiego), a prawowitymi władzami Libanu i prywatnymi armiami sekt chrześcijańskich i muzułmańskich, zginęło 40 tys. ludzi. Bejrut został zniszczony. Interwencja Izraela w 1982 roku usunęła i rozproszyła OWP w Libanie.

Szyici i inni fundamentaliści muzułmańscy czynili wysiłki, by obalić władzę w Egipcie. W 1981 roku udało się im zamordować prezydenta Anwer el Sadata (1918-1981). W roku 1979 opanowali siłą sanktuarium w Mekce, usiłując zniszczyć saudyjską rodzinę królewską. Najbardziej spektakularne zwycięstwo odnieśli w latach 1978-1979, gdy zrzucili z Pawiego Tronu szacha Iranu, ustanawiając „republikę islamską”.

Szach rządził od 1944 roku. W latach 60., gdy wzrosły nagle dochody ze sprzedaży ropy naftowej, postanowił przez ­odgórną rewolucję, zwaną przez niego „białą rewolucją”, dokonać wzorem Stalina nagłego unowocześnienia kraju. W latach 1973-1978 planowano inwestycje rzędu na 70 mld dolarów. Rewolucja ta miała łączyć zasady kapitalizmu z socjalizmem i nawet komunizmem. Szach twierdził, że w ciągu ostatnich trzech tysięcy lat nigdy nie było tylu zmian. Cała struktura przewraca się do góry nogami. Wydając zbyt wiele, doprowadził do inflacji. Aby ją zahamować, organizował gangi studenckie, aresztujące „spekulujących” handlarzy i drobnych przedsiębiorców. Młodzież zasmakowała w przemocy, a handel skierował się przeciw szachowi.

Przywódcą fundamentalistów szyickich, którym szach i prezydent oddał władzę w Iranie, był ajatollah Ruhollah Chomeini (1900-1989). Działając w imieniu „republiki muzułmańskiej”, utworzonej w lutym 1979 roku, w ciągu dwóch pierwszych lat jej istnienia sądy religijne straciły 8 tys. osób, jako „wrogów Allacha”. Kościoły i synagogi obrócono w ruinę, cmentarze bezczeszczono, świątynie zniszczono i zdemolowano.

Prześladowanie irackiej mniejszości sunnickiej i reakcje przeciw perskim szyitom w Iraku doprowadziły do wojny irańsko-irackiej (1980), zniszczenia wielkiej rafinerii w Abadanie i irańskich bombardowań pól naftowych. Zatrzymując jako zakładników personel ambasady USA i w końcu zwalniając go za okup, Chomeini przyłączył się do terroryzmu międzynarodowego. Przez pewien czas finansował nawet grupy OWP.

Wojna w Afganistanie

Odrodzenie islamskie i upadek szacha przyczyniły się do wybuchu wojny domowej w Afganistanie. ZSRR poparł niebędącego marksistą księcia ­Mahommeda ­Daudę, gdy w 1953 roku ustanowił w Afganistanie monarchię konstytucyjną. Podobnie uczynił 20 lat później, gdy Dauda obalił króla i nadał sobie tytuł prezydenta.

Jednocześnie popierano jednolitą partię marksistowską, która w postaci Ludowej Partii Demokratycznej w 1977 roku skupiła trzy główne frakcje rewolucyjne. Kierowali nimi: Babrak Karmal, Nur Muhammad Teraki i Hafizullah Amin. W kwietniu 1978 roku dokonali oni puczu, który obalił Dauda. Władzę przejął najsilniejszy z trójki – Amin. Pierwszym czynem, jakiego dokonał, było rozstrzelanie na oczach Dauda 30 członków rodziny, członków rządu i ostatecznie jego samego.

Popierany przez ZSRR Amin uwięził bez procesu sądowego i poddał torturom 12 tys. osób. W ramach przebudowy kraju przystąpił też do planu unicestwiania całych wiosek. Gdy Chomeini udzielił wsparcia muzułmańskim powstańcom w Afganistanie, Amin nasilił terror, nosząc się nawet z zamiarem całkowitego zduszenia islamu. Pozbył się Karmala, posyłając go na ambasadora do Czechosłowacji, a Taraka zastrzelił.

Dnia 12 sierpnia 1979 roku w pobliżu muzułmańskiego sanktuarium w Kandaharze odarto żywcem ze skóry 30 doradców rosyjskich. Pod koniec roku na prośbę Amina wkroczyły do Afganistanu wojska ZSRR. Wraz z nimi przybył Karmal, który przejął władzę. Amina wraz z żoną, siedmiorgiem dzieci i 30 członkami przybocznej straży zamordowano.

Karmal rządził jako marionetka radziecka. Wojska ZSRR toczyły walkę z partyzantami w jego imieniu. Z Afganistanu uciekło blisko 2 mln ludzi (1,5 mln do Pakistanu i 500 tys. do Iranu), co stanowiło jedną ósmą ludności kraju.

Sekty i Fakty - nr 16 (1/2003)