O chowaniu urazy
Ewagriusz powiedział: „Gniew powinien być obcy mnichowi, jak również zasmucanie drugich”. I jeszcze: „Kto pokonał gniew, pokonał diabła; ale kto ulega namiętności gniewania się, temu życie monastyczne jest zupełnie obce” i tak dalej. Co mamy na to powiedzieć o sobie my, którzy nie tylko nie poprzestajemy na złości i gniewie, ale posuwamy się aż do mściwości? Chyba tylko pozostaje nam opłakiwać ten stan, pożałowania godny i nieludzki. Czuwajmy, więc bracia, starajmy się z pomocą Bożą pracować także sami, aby uniknąć goryczy tej ponurej namiętności.
Bo zdarza się, że ktoś czyni pokutę przed bratem, na przykład z powodu jakiejś kłótni albo wzburzenia, które zaszło między nimi, ale nawet po tej pokucie ma do niego żal i chowa urazę. Taki nie powinien tego lekceważyć, ale zwalczyć jak najszybciej. Bo to jest mściwość, i trzeba wielkiej czujności, jak powiedziałem, trzeba pokuty, trzeba walki, żeby w tym nie trwać i nie popaść w niebezpieczeństwo. Bo kiedy uczynił pokutę, z powodu przykazania ją zrobił; i chociaż gniew na razie przytłumił, z uczuciem urazy jeszcze nie walczył, dlatego nadal trwa w żalu do brata. A co innego jest uraza, co innego gniew, co innego złość i jeszcze co innego oburzenie.
Podam wam przykład, żebyście zrozumieli. Kto rozpala ognisko, najpierw ma małą iskierkę. Jest nią przykre słowo usłyszane od brata. Oto na razie jest tylko iskierka. Czym bowiem jest słowo brata? Jeśli je zniesiesz spokojnie, zgasiłeś iskierkę. Ale jeśli rozmyślasz: „Dlaczego mi tak powiedział? I ja mógłbym mu coś powiedzieć! Nie mówiłby tak, gdyby nie chciał mi sprawić przykrości. Niech więc pamięta, że i ja mogę mu podobną sprawić!” Oto rzuciłeś na iskierkę trzaski, czy coś podobnego, jak robi to ten, co rozpala ogień. Wywołałeś dym, a jest nim gniew i wzburzenie. Wzburzenie bowiem to właśnie poruszenie i napływ myśli, który podnieca serce i pobudza je do wyniosłości. A wyniosłość albo zuchwałość to ta mściwa postawa wobec winowajcy, o której wspomina ojciec Marek: „Zło przechowywane w myśli nadyma serce, ale zwalczone przez modlitwę i ufność pomaga nam do skruchy”.
A więc jeśli zniosłeś spokojnie słowo brata, zdołałeś zgasić (jak wyjaśniłem) od razu samą iskierkę, zanim jeszcze powstało wzburzenie. Ale i wzburzenie, jeśli chcesz, możesz zgasić łatwo, to jest szybko, przez milczenie, przez modlitwę, przez jedną z serca uczynioną pokutę. Jeśli jednak nadal podsycasz dymiącą już iskierkę, to znaczy sam siebie podniecasz i unosisz się w sercu, myśląc: „Dlaczego tak powiedział? I ja jemu mogę odpowiedzieć” – to już sam napływ i napór myśli wzburza, można by powiedzieć, i rozgrzewa serce, tak że powstanie płomień złości. Bo złość to wrzenie krwi dokoła serca, jak mówi św. Bazyli. Tak powstałą złość nazywa się również porywczością. Jeśli chcesz, możesz ją ugasić, zanim się stanie gniewem; ale jeśli trwasz w podburzaniu siebie do drugich, jesteś jak ten, który na płomyk kładzie kawałki drzewa i rozpala ogień coraz większy, aż powstaną węgielki żaru; a to jest już gniew.
O tym to właśnie mówił ojciec Zosymas, gdy go poproszono o wyjaśnienie słów: „Gdzie nie ma gniewu, nie ma już walki”. Jeśli bowiem na początku wzburzenia, kiedy (jak mówiłem) dopiero co zaczyna unosić się dym i powstają iskierki, człowiek chętnie przyjmuje winę na siebie i czyni pokutę, zanim by zapłonął ogień i powstała złość – taki człowiek osiąga pokój. Ale gdy już dopuścił do powstania złości, to jeśli się nie uspokoi, lecz ponadto podnieca w sobie wzburzenie i zuchwałość, wówczas staje się, jak powiedzieliśmy, podobny do tego, kto dokłada drwa do ognia; a ogień płonąc tworzy wielkie głownie żaru. Otóż tak jak głownie zwęglają się, a potem odłożone mogą trwać przez wiele lat nie ulegając zepsuciu i nawet choćby je kto wodą polewał, nie gniją – tak i gniew, jeżeli trwa, zmienia się w stałą urazę, a wtedy już nie ma wyzwolenia, jak tylko przez przelanie własnej krwi. Oto wam wyjaśniłem różnice, które powinniście zrozumieć. Poznaliście najpierw pierwsze wzburzenie, dalej złość, wreszcie gniew i urazę. Czy widzicie, jak od jednego słowa dochodzi do tak wielkiego zła? Gdyby człowiek na początku wziął winę na siebie i zniósł spokojnie słowa brata, nie chciał oddać mu dwóch lub pięciu słów za jedno, nie chciał odpłacać złym za zło, wówczas mógłby uniknąć całego nieszczęścia. Dlatego zawsze wam powtarzam: zwalczajcie namiętności, póki są jeszcze młode; inaczej wzmocnią się przeciwko wam i przysporzą wam wiele trudu. Bo co innego wyrwać małą roślinkę, a co innego wykarczować wielkie drzewo.
Nic mnie tak nie dziwi, jak to, że sami nie wiemy, co śpiewamy. Śpiewając codziennie psalmy, sami na siebie bezwiednie rzucamy przekleństwo. Powinniśmy wiedzieć, co śpiewamy! Powtarzamy bowiem: Jeżeli złem odpłaciłem tym, którzy mi zło wyrządzili, niechaj padnę bezsilny w obliczu moich wrogów.
Cóż to znaczy: „niech padnę”? Dopóki człowiek stoi, może stawiać opór wrogowi. Zadaje i otrzymuje ciosy, zwycięża lub ulega, ale stoi. Ale jeżeliby upadł, to jak zdoła, leżąc na ziemi, prowadzić walkę z wrogiem? A my życzymy sobie nie tylko upaść przed wrogiem, ale nadto żebyśmy upadli bezsilni. Cóż to znaczy, że ktoś pada przed wrogiem bezsilny? Mówiliśmy już, że upaść to znaczy leżeć na ziemi i nie mieć już siły do dalszej walki. A bezsilność oznacza, że się już nie ma w sobie żadnego oparcia, które by pozwoliło jeszcze wstać. Bo kto wstaje, może jeszcze zatroszczyć się o siebie i kiedyś znowu wrócić do walki. A potem mówimy: Niech nieprzyjaciel ściga mą duszę i schwyci. Nie tylko: „niech ściga”, ale także: „niech schwyci” w ten sposób, abyśmy byli w jego ręku, abyśmy mu we wszystkim byli poddani i w każdej sprawie przez niego pokonywani – o ile odpłaciliśmy złem tym, którzy nam zło wyrządzili.
I nie tylko o to się modlimy, ale także i o to, żeby wróg „wdeptał w ziemię nasze życie”. Co to jest nasze życie? Życiem naszym są cnoty. My prosimy, aby wdeptano w ziemię nasze życie, abyśmy się stali całkiem ziemscy przez zwrócenie wszystkich myśli w dół, ku ziemi. A godność moją niechaj w proch obali. Cóż jest naszą godnością, jeśli nie poznanie, zrodzone w duszy przez wierność świętym przykazaniom? My prosimy, aby ta nasza chwała zamieniła się nam w hańbę, jak mówi Apostoł: aby wróg w proch ją obali, aby nasze życie i naszą chwałę uczynił ziemską, abyśmy już nie myśleli na sposób boski, lecz ludzki, na sposób ciała tak, jak ci, o których Bóg powiedział: Nie może pozostawać duch mój w człowieku, gdyż człowiek jest istotą cielesną. Więc śpiewając te wszystkie słowa sami na siebie rzucamy przekleństwo, jeżeli odpłacamy złem za zło. Jakże często tak odpłacamy, a mimo to nie przejmujemy się tym i nic nas to nie obchodzi.
Można zaś złym za zło odpłacać nie tylko czynem, ale i słowem, a nawet postawą. Czasem wydaje się, że ktoś nie mści się czynem; lecz czyni to słowem i postawą. Zdarza się, że ktoś tylko raz przyjmie jakąś postawę, wykona gest lub spojrzy, a przez to wzburzy swego brata. Można bowiem zranić brata nawet spojrzeniem czy gestem. To także jest odpłacaniem złym za zło. Inny się stara nie mścić się ani czynem, ani słowem, ani nawet postawą czy gestem; ale w sercu chowa żal do brata i jest na niego obrażony. Patrzcie, jaka różnorodność stanów! Inny nawet żalu nie chowa do brata, ale kiedy usłyszy, że tamtemu ktoś sprawił przykrość, pokłócił się z nim albo go zelżył, cieszy się zawsze z takiej wiadomości i w ten sposób odpłaca w sercu złym za złe. Jeszcze inny ani nie zachowuje złości, ani nie cieszy się z krzywdy winowajcy, a nawet martwi się jego zmartwieniem, ale nie cieszy się z jego powodzenia, przeciwnie, martwi się widząc, że tamten doznaje czci albo pokoju. To także jest rodzaj urazy, chociaż już lżejszy. Bo trzeba się cieszyć z korzyści osiągniętych przez brata, robić wszystko dla jego radości i każdą sprawę kierować do jego czci i pokoju.
Mówiliśmy na początku tej nauki, że nieraz czyni ktoś pokutę przed bratem, ale po tej pokucie nadal trwa w urazie; i powiedzieliśmy, że przez robienie pokuty pokonał wprawdzie gniew, ale z urazą jeszcze nie walczył. A bywa inny, który kiedy mu się zdarzy pokłócić się z kimś i obaj uczynią pokutę i pogodzą się, zachowuje pokój wobec tamtego i nie chowa w sercu żadnej urazy; ale jeśli się zdarzy, że po jakimś czasie ten sam brat znowu mu sprawi przykrość, on przypomina sobie i tamten pierwszy wypadek. Taki podobny jest do człowieka, który się zranił i opatrzył ranę: dzięki opatrunkowi rana się zagoiła i zabliźniła, ale to miejsce jest jeszcze delikatne. Jeśli ktoś ugodzi w nie kamieniem, ono łatwiej niż wszystkie inne miejsca ciała rozdziera się i znowu zaczyna krwawić. Tego doznał i on: zranił się, ranę opatrzył (opatrunkiem była pokuta) i na razie zagoiła się rana, to jest gniew, jak i u tamtego pierwszego; ponadto zaczął walczyć z urazą, starając się nie zachować w sercu żadnego przykrego wspomnienia: to oznacza zabliźnienie rany. Jednak nie zatarł śladu całkowicie, pozostała w nim resztka urazy, jak blizna którą wystarczy lekko uderzyć, żeby się cała rana od razu otwarła. Trzeba więc walczyć, aby także i ta blizna zanikła zupełnie, aby miejsce jej zarosło włosem i aby nie pozostało żadne zniekształcenie; żeby nie było w ogóle widać, że tutaj kiedyś była rana.
Jak to można osiągnąć? Przez modlitwę z całego serca za brata, który nas uraził, modlitwę taką: „Boże, wspomóż brata mojego i mnie, dla jego modlitwy”. W ten sposób człowiek modli się za brata, co jest dowodem współczucia i miłości i zarazem upokarza się, bo prosi o pomoc powołując się na jego modlitwy. A gdzie jest miłość, współczucie i pokora, co może tam osiągnąć złość, uraza, czy inna namiętność? Mówił to ojciec Zosymas: „Choćby diabeł i wszystkie jego zastępy użyły wszystkich machin bojowych swej złości, próżne są jego sztuki. Unicestwia je pokora przykazania Chrystusowego”. Mówi także i inny Starzec: „Kto modli się za wroga, nie chowa urazy”.
Wykonajcie i dobrze zrozumiejcie to, co słyszycie. Bo zaiste, jeślibyście według tego nie postępowali, z samych słów tego nie pojmiecie. Jakiż człowiek, chcąc się nauczyć rzemiosła, usiłuje je pojąć tylko teoretycznie? Oczywiście najpierw przez jakiś czas wykonuje daną rzecz, i psuje, i znów wykonuje i niszczy, a tak powoli przez trud i cierpliwość uczy się tej sztuki. Bóg widzi jego wolę i jego trud, i udziela mu pomocy. A my chcielibyśmy sztuki nad sztukami nauczyć się tylko ze słów, nie wykonując jej czynem? Jak to możliwe? Zatroszczmy się więc o siebie, bracia, i pracujmy gorliwie, póki mamy czas. Niech nam Bóg pomoże pamiętać i zachowywać usłyszane słowa, żeby się dla nas nie stały wyrokiem potępienia w dniu sądu.
Fragment publikacji „Pisma ascetyczne”
Św. Doroteusz z Gazy (VI w.), pochodził z Antiochii, gdzie też otrzymał staranne wykształcenie. Około roku 525 wstąpił do położonego koło Gazy (Palestyna) klasztoru, kierowanego przez abba Seridosa. Stał się uczniem dwóch wielkich mistrzów-rekluzów: Jana i Barsanufiusza. We wspólnocie pełnił różne obowiązki: odpowiedzialnego za przyjmowanie podróżnych i gości, opiekuna chorych oraz szpitala, a z czasem również wychowawcy nowych kandydatów. Być może po śmierci mistrzów oraz Seridosa (ok. 540 r.) założył nowy klasztor. Pozostawił zbiór konferencji oraz listów.